دادرسی کیفری اطفال و نوجوانان در ایران
منطبق با قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392
نگارنده : محسن افشارنسب
نکته مهم در دادرسی اطفال اینکه قانون گذار یک مرحله از مراحل دادرسی یعنی واخواهی را دادرسی اطفال حذف کرده است که با توجه به اصل عدالت و منصفانه بودن دادرسی گاها دیده می شود که از این امر عدول شده است .
1. مقدمه
شیوه دادرسی اطفال و نوجوانان دارای وجوه افتراق متعددی با شیوه دادرسی بزرگسالان میباشد . از جمله این که پلیس و قضاتی که منحصرا یا غالبا در دادرسی اطفال فعالیت دارند ، باید از طریق ایجاد دوره های آموزشی با علوم مختلفی از قبیل روان شناسی کودک ، مددکاری اجتماعی و جرم شناسی آشنایی کاملی داشته باشند . دادرسی باید کاملا غیر علنی و با حفظ حریم اطفال انجام گیرد . تشکیل پرونده شخصیت که حاوی اظهار نظر متخصصان مختلف علوم پزشکی ، روان شناسی ، مدد کاری و جرم شناسی است ، در کنار پرونده کیفری به منظور اتخاذ واکنش مناسب با شخصیت و منش طفل یا نوجوان ضرورت دارد .
طبق حقوق کیفری عرفی و حقوق اسلام اطفال و نوجوانان در صورت ارتکاب جرم فاقد مسئولیت کیفری هستند، لیکن ضرورت وصول به هدف های متعالی تعلیم و تربیت و نوسازی شخصیت و منش و پیشگیری از تکرار جرم آنان و تامین امنیت قضایی و جبرن خسارت بزه دیدگان ، ایجاب می کند که نظام قضایی کشورها در تامین اهداف مزبور ، موضوع ارتکاب جرم را پیگیری و واکنش جزایی مبتنی بر اصول علمی اتخاذ نمایند .
در زمینه دادرسی ، شرایط خاص روحی – روانی و اجتماعی اطفال و نوجوانان که با ارزشهای اجتماعی سر ستیز داشته و معارض با قانون شناخته شده اند ، و ظرافت های مخصوص مواجهه با آنان در تامین اهداف عالیه تعلیم و تربیت و بازسازگاری اجتماعی ایشان موجب گردیده است که تعقیب ، تحقیقات مقدماتی و نحوه محاکمه ویژه ای متمایز از بزرگسالان در رسیدگی به اتهام آنان معمول شود . لذا دادرسی ویژه ای اطفال و نوجوانان در نظام های دادرسی کیفری به نحوی مجزی تدوین شده است .
2. تاریخچه : الف )پس از انقلاب مشروطه در زمینه دادرسی اطفال بزهکار مقررات خاصی وجود نداشت . و مسئولیت کیفری طفل ، موازین شرعی تعیین می شد . و دادگاه های بزرگسالانبه جرایم اطفال رسیدگی میکردند.
ب) برای نخستین بار در قانون مجازات عمومی 1304 به وضعیت اطفال توجه توجه شد و مواد 34 الی 39 این قانون به بزهکاری اطفال اختصاص یافت .
ج) در سال 1307 نظامنامه محابس و توقیف گاه ها تدوین شود و برای اولین بار دارالتادیب به عنوان مکانی برای نگهداری اطفال 15 تا 18 سال تعریف شد .
د ) قانون تشکیل دادگاه اطفال در سال 1338 به تصویب رسید .و سازکار دادرسی در این قانون چنین بود :1-تشکیل دادگاه اطفال در مرکز هر شهرستان 2-ایجاد کانون اصلاح و تربیت به همراه دادگاه های مذکور . دادگاه اطفال صلاحیت رسیدگی به کلیه جرایم اطفال بین 6 تا 12 سال را دارا بود . اطفال تا 6 سال قابلیت تعقیب کیفری نداشتند و چنانچه قبل از آغاز رسیدگی و یا همزمان با سن طفل از از 18 سال تجاوز می کرد ، باز هم دادگاه اطفال صلاحیت رسیدگی داشت . اطفال بین 6 تا 12 سال ، در صورت ارتکاب جرم ، حداکثر از یک تا شش ماه به داالتادیب سپرده میشوند در مورد اطفال 12 تا 18 سال نیز تدابیر زیر مورد توجه قرارگرفته بود : 1(تسلیم به اولیا یا سرپرست طفل )2( سرزنش و نصیحت از سوی قاضی دادگاه )3( اعزام کانون اصلاح و تربیت از سه ماه تا یک سال ) 4(اعزام به زندان کانون اصلاح و تربیت )
ر) اولین دادگاه اطفال نیز در سال 1345در تهران آغاز به کار کرد . ولی با این همه تا سال 1347 که آیین نامه اجرایی کانون اصلاح تربیت تهیه نشده بود امکان اجرایی قانون تشکیل دادگاه های اطفال بزهکار وجود نداشت .
ز) سال 1358 و با تقویت قانون تشکیل دادگاه های عمومی رسیدگی به کلیه جرایم به محاکم جزایی محول شد . و بدین ترتیب برای نخستین بار دادگاه اطفال محمل قانونی خود را از دست داد .
ط) در سال 61 و با تصویب قانون مجازات اسلامی در ماده 26 آن مفهوم طفل را تعریف ( به کسی گفته می شود که به سن بلوغ شرعی نرسیده باشد .)
دختران 9 سال قمری پسران 15 سال قمری ( تبصره 1 ماده 1210 قانون مدنی
ظ) در سال 1373 آیین نامه قانونی و مقررات اجرایی سازمان زندان ها به تصویب رسید . و در این آیین نامه ، ملاک عرفی 18 سال برای اعزام اطفال بزهکار به کانون اصلاح و تربیت پذیرفته شد .
م)در سال 1378 با تصویب قانون آیین دادرسی کیفری فصل پنجم آن به شیوه ی رسیدگی به جرایم اطفال اختصاص پیدا کرد . و در این مدت شعبه های ویژه رسیدگی به جرایم اطفال افزایش قابل توجهی داشت .
ه )با تصویب قانون مجازات اسلامی مصوب 92 و قانون آیین دادرسی مصوب 92 و اصلاحیه 94 شیوه ای دقیق تر در خصوص رسیدگی به جرایم اطفال ارائه گردید .
3.تعریف دادرسی ویژه اطفال
دادرسی ویژه اطفال به مجموعه قواعدی منسجم گفته می شود ، که در زمینه کشف جرم ، تعقیب ، تحقیقات مقدماتی و نحوه دادرسی باید از بدو تماس کودک و نوجوان با مقامات انتظامی و قضایی به لحاظ ارتکاب اعمال مغایر با قانون تا خاتمه رسیدگی به اتهام او به منظور تامین هدف والای انسانی حفظ منافع عالی کودکان و نوجوان ، رعایت گردد .
4.اسناد بین المللی حقوق کودک و نوجوان
در خصوص ویژگی های دادرسی کیفری عرفی اطفال و نوجوانان در اسناد بین المللی دو سند مهم :
الف)پیمان حقوق کودک مصوب 1989 سازمان ملل متحد که در سال 1372 دولت جمهوری اسلامی ایران بنحو مشروط به معاهده مزبور ملحق گردیده است .
ب) حداقل مقررات استاندارد سازمان ملل متحد برای دادرسی ویژه نوجوانان مصوب 1985 وجود دارد .
5.ضرورت تشکیل دادگاه ویژه اطفال :
به منظور تامین هدف مقدس حمایت از منافع و مصالح عالیه کودکان و نوجوانان معارض با قانون با وجو این که اصل تساوی افراد در برابر قانون و دادگاه ها در قوانین اساسی ( اصول 19 و 20 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران )متضمن ممانعت از تشکیل دادگاه های ویژه در رسیدگی به جرایم گروه های اجتماعی خاص است ، لیکن با توجه به دستاورد های علوم جنایی و جرم شناسی ( آشوری 1379،1379،ج2،ص67) و توصیه اسناد بین اللملی ، در نظام های دادرسی کیفری غالب کشورها، دادگاه ویژه اطفال با صلاحیت اختصاصی رسیدگی به اتهامات اطفال و نوجوانان تشکیل شده است .
بند سوم قسمت ب ماده 40 چیمان حقوق کودک تشکیل مرجع قضایی واجد صلاحیت مستقل و بی طرف را در مورد رسیدگی به اتهام اطفال و نوجوانان پیش بینی و مقرر کرده است .
در قانون ایران ماده 231 قانون آیین دادرسی کیفری تصریح می کند که اختصاصی بودن بعضی از شعب دادگاه عمومی مانع از ارجاع سایر پرونده ها به آن شعب نمی باشد . بخشنامه 1105/78/1 مورخ 15/11/78 رییس قوه قضاییه به روسای کل دادگستری استان ها نیز اعمال مواد 219 و 231 موید این مطلب است که در نظام قضایی ایران دادگاه ویژه اطفال موضوعیت ندارد و مقنن دادگاه تخصصی و ویژه ای که انحصارا به اتهامات اطفال و نوجوانان رسیدگی کند ، پیش بینی و مقرر نکرده است و این یکی از نقایض عمده نظام قضایی ایران در دادرسی کیفری اطفال محسوب می شود .(آخوندی ،1379،ج4،ص236)
اما در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 ماده 294 بیان شد که دادگاه کیفری به دادگاه کیفری یک ، دادگاه کیفری دو ، دادگاه انقلاب ، دادگاه اطفال و نوجوانان و دادگاه های نظامی تقسیم می شود.
بحث اختصاصی و تخصصی بودن دادگاه اطفال و نوجوانان
سوال: بین دادگاه اختصاصی و تخصصی فرق هست؟
جواب : دادگاه انقلاب اسلامی یک دادگاه اختصاصی است زیرا به موجب قانون ، فقط صلاحیت رسیدگی به جرایم خاصی را دارد و در هیچ صورتی نمیتواند به جرایم دیگری خارج از چهارچوب تعیین شده در قانون رسیدگی نماید . تفاوت دادگاه اختصاصی با دادگاه تخصصی در این نکته است که دادگاه تخصصی در حقیقت یکی از شعب دادگاه عمومی است که به نوع خاصی از جرایم یا دعاوی رسیدگی میکند. به عنوان نمونه میتوان از دادگاه اطفال نام برد که در اصل شعبه ای از دادگاههای عمومی هستند اما تخصصاً به جرائم اطفال رسیدگی میکنند.
ماده 298 :دادگاه اطفال و نوجونان با حضور یک قاضی و یک مشاور تشکیل می شود . نظر مشاور مشورتی است .
تبصره : در هر حوزه قضایی شهرستان یک یا چند شعبه دادگاه اطفال و نوجوانان بر حسب نیاز تشکیل می شود تا زمانی که دادگاه اطفال و نوجوانان در محلی تشکیل نشده است ، به کلیه جرایم اطفال ( به جز جرایم مشمول ماده 315 این قانون ( آنچه در صلاحیت دادگاه انقلاب و کیفری یک که در صلاحیت دادگاه کیفری یک ویژه اطفال است ) در شعبه دادگاه کیفری دو یا دادگاهی که وظایف آن را انجام می دهد رسیدگی می شود .
ماده 299 : در حوزه بخش دادگاه عمومی بخش تشکیل می شود که این دادگاه به تمامی جرایم در صلاحیت دادگاه دادگاه کیفری دو رسیدگی می کند .
ماده 304 : به کلیه جرایم اطفال و افراد کمتر ار هجده سال تمام شمسی در دادگاه اطفال و نوجوانان رسیدگی می شود . در هر صورت محکومان بالای سن هجده سال تمام موضوع این ماده در بخش نگهداری جوانان که در کانون اصلاح و تربیت ایجاد می شود ، نگهداری می شوند .
ماده 315 :جرایم مشمول صلاحیت دادگاه کیفری یک و همچنین انقلاب در مواردی که با تعدد قاضی رسیدگی می شود اگر توسط افراد بالغ زیر هجده سال تمام شمسی ارتکاب یابد در دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوان رسیدگی و متهم از کلیه امتیازاتی که در دادگاه اطفال و نوجوانان اعمال می شود ، بهره مند می گردد.
تبصره 1 : در هر شهرستان به تعداد مورد نیاز شعبه یا شعبی از دادگاه کیفری یک به عنوان (( دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان )) برای رسیدگی به جرایم موضوع این ماده اختصاص می یابد .تخصصی بودن این شعب ، مانع از ارجاع سایر پرونده ها به آنها نیست .
6.شیوه انتخاب قضات :
قصات دادگاه های اطفال و نوجوانان باید به منظور اتخاذ تصمیم ، صدور حکم و در پیش گرفتن روشی در مورد کودکان و نوجوانان که سر انجام منجر به بازسازگاری کردن اجتماعی ، هدایت و تعلیم و تربیت و پیشگیری از تکرار جرم آنان شود ، مسلط به حقوق و روان شناسی کودک ، جامعه شناسی و روان شناسی جنایی و جرم شناسی باشند .
در قانون آیین دادرسی کیفری 92 طی مواد 408 و 409 چنین بیان شئه است رییس دادگستری یا رییس کل دادگاه های شهرستان مرکز استان هر حوزه قضایی حسب مورد ریاست دادگاه های اطفال و نوجوانان را نیز بر عهده دارد .
قضات دادگاه و دادسرای اطفال و نوجوانان را رییس قوه قضاییه از بیه قضاتی که حداقل پنج سال سابقه خدمت قضایی دارند و شایستگی آنان را برای این امر با رعایت حسن و جهات دیگر از قبیل تاهل ، گذراندن دوره آموزشی و ترجیحا داشتن فرزند محرز بداند انتخاب می کند .
7. مراحل تحقیقات
ماده 12 حداق قواعد استاندارد سازمان ملل برای دادرسی ویژه اطفال به لحاظ ظرافت خاص و حساسیت مسائل مربوط به مراحله مقدماتی رسیدگی به اتهامات اطفال و نوجوانان ، تعقیب و تحقیقات ناظر به مرحله مزبور را به عهده ضابطان قضایی ورزیده و آموزش دیده و مکتبحر و مسلط امکان پذیر دانسته است .
در حقوق ایران به لحاظ عدم پیش بینی ضابطان دادگستری خاصی که با گذراندن دوره خاص آموزشی غالبا یا منحصرا در خصوص مربوط به اتهامات اطفال و نوجوانان در خواست او به قضات تحقیق محول شده است .
طبق قانون آیین دادرسی کیفری 92 از مواد 285 تا 287 را در غالب فصل نهم به تحقیقات مقدماتی جرایم اطفال و نوجوانان اخصاص داده است .
الف)تشکیل دادسرای ویژه نوجوانان به سرپرستی یکی از معاونان دادستان با حضور یک یا چند بازپرس جهت تحقیقات مقدماتی جرایم افراد 15 – 18 سال در این دادسرا به عمل می آید .
به جرایم منافی عفت موضوع ماده 306
به طور مستقیم در دادگاه مطرح می شود
به جرایم تعزیری درجه 7 و 8
تبصره : تحقیقات تمامی جرایم افراد زیر 15 سال مستقیم در دادگاه اطفال و نوجوانان به عمل می آید .
و دادگاه دارای کلیه وظایف می باشد . که برعهده ضابطین دادگستری است .
ضابطان مکلف به حفظ آلات جرم هستند در جرایم مشهود ولی اجازه تحقیقات مقدماتی از طفل یا نوجوان را ندارند .
در هر صورت دستگیری وی حسب مورد ، فوری به دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوان تحویل دهند .
( یک دیگران و تحت نظر 24 ساعت )
ب) تشکیل پرونده شخصیت در جرایم پنج و شش در مورد اطفال و نوجوانان الزامی است که توسط دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوانان به عمل می آید . / م 286
ج ) مرجع قضایی در مرحله تحقیقات ( اطفال یا نوجوان را به والدین یا سرپرست قانونی یا هر شخص حقیقی یا حقوقی مصلحت بداند می سپارد . و اشخاص مذکور ملتزم اند هر گاه حضور طفل یا نوجوان لازم باشد او را به مرجع قضایی معرفی نمایند . / افراد 15 تا 18 سال نیز خود شخصا ملزم به معرفی خود به دادگاه می باشند .
اخذ کفیل یا وثیقه در موارد لازم تنها از متهمان بالای 15 سال به عمل می آید .در صورت عجز با رعایت موارد بازداشت موقت قرار نگهداری موقت در کانون اصلاح و تربیت صادر می کند .
8. شیوه رسیدگی به اتهامات اطفال و نوجوانان :
ارتقاء دادرسی نوجوانان و اطفال در کشوری متضمن بخشی از روند توسعه ملی کشور ها محسوب می شود
1.رعایت اصول بنیادین دادرسی کیفری : اصولی که متضمن یک دادرسی عادلانه و منصفانه را در هنگام تعقیب و دادرسی فراهم می کند از جمله : اصول برائت ، اصل قانونی بودن ، حق سکوت و ... که در بدو و مقدمه قانون آیین دادرسی کیفری 92 آمده و از آ« عبور می کنیم .
2. تسریع در رسیدگی : از آنجا که درک کودکان و نوجوانان تحت پیگرد قضایی از کیفیت ارتباط بین تصمیمات اتخاذ شده مراجع قضایی و عملکرد خود در انطباق شخصیت آنان به ارزشهای جامعه اهمیت بسزایی دارد و گذشت زمان به لحاظ عقلی ، روانی ، عاطفی و شرایط خاص اجتماعی موجب گسیختگی ارتباط مذکور می گردد .
3. ضرورت حضور والدین ، سرپرستان قانونی و مشاور حقوقی : به هنگام انجام تحقیقات و رسیدگی به اتهمات اطفال و نوجوانان ، حضور والدین یا سرپرستان قانونی طفل یا نوجوان و همچنین وکیل یا مشاور حقوقی از حیث حمایت و معاضدت روانی – عاطفی و حقوقی ایشان دارای کمال اهمیت است . به همین جهت طبق ماده 15 حداقل استاندارد سازمان ملل ویژه اطفال و بند 3 ماده 49 پیمان حقوق کودک حضور ایشان در هنگام تحقیقات و دادرسی ضروری است .
در عین حال حال حسب قواعد مزبور ، اگر حضور والدین یا سرپرستان قانونی ، به تشخیص مرجع ذی صلاح قضایی ، مصلحت و منفعت آنان را در فرآیند دادرسی تامین نکند . الزمی یه حضور ایشان نیست .
در قانون آیین دادرسی کیفری 92 در ماده 412 بیان شده است که دادگاه اطفال و نوجونان وقت جلسه رسیدگی را تعیین و به والدین ، اولیاء یا سرپرست قانونی طفل یا نوجوان ، وکیل وی و دادستان و شاکی ابلاغ می کند .
تبصره 1 : هرگاه در موقع رسیدگی سن متهم هجده سال و یا بیشتر باشد ، وقت دادرسی به متهم یا وکیل او ابلاغ می شود .
تبصره 2 : در جرایم تعزیری درجه شش ، هفت و هشت و همچنین در جرایم تعزیری که مجازات قانونی آ«ها غیر از حبس است ، هرگاه متهم و والدین یا سرپرست قانونی او و همچنین در صورت داشتن وکیل ، وکیل او حاضر باشند و درخواست رسیدگی نمایند و موجبات رسیدگی نیز فراهم باشد ، دادگاه می تواند بدون تعیین وقت ، رسیدگی و اتخاذ تصمیم نماید .
( اشاره به این موضوع که الزامی به حضور خود متهم نیست )
تبصره 2 ماده 412 ( 1. تسریع در رسیدگی )
( 2. الزامی به حضور خود متهم طفل یا نوجوان نیست .)
ماده 414 صراحتا بیان کرده است : هرگاه مصلحت طفل موضوع تبصره 1 ماده 304 این قانون اقتضا کند ممکن است تمام یا قسمتی از دادرسی در غیاب او به عمل آید . رای دادگاه در هر صورت حضوری محسوب می شود .
4.حق داشتن وکیل : نکته قابل ذکر این است که در اسناد بین المللی مورد اشاره ، حضور وکیل یا مشاور حقوقی در رسیدگی به اتهام اطفال و نوجوانان در هر حال الزامی است ( پیمان حقوق کودک ، بند 3 قسمت ب ماده 40 )
به این معنی که چنانچه ولی یا سرپرست قانونی با وجود حضور خود در تحقیقات و دادرسی مبادرت به تعیین وکیل یا مشاور حقوقی ننماید ، حق درخواست معاضدت حقوقی رایگان برای اطفال و نوجوانان پیش بینی شده است . حال آن که در حقوق ایران چنانچه ولی یا سرپرست قانونی طفل در جلسه رسیدگی حاضر شوند با وجود عدم تعیین و معرفی مشاور حقوقی ، دادگاه حق رسیدگی دارد .
ماده 415 1) در جرایمی که در صلاحیت دادگاه کیفری یک
2) جرایمی که مستلزم پرداخت دیه یا ارش بیش از 5/1 خمس دیه کامل
3) در جرایم تعزیری درجه 6 به بالا
تعیین وکیل الزامی : دادسرا و بالاتر ، دادسرا و یا دادگاه اطفال و نوجوانان به ولی سرپرست قانونی متهم ابلاغ می نماید که برای او وکیل تعیین کند . در صورت عدم تعیین با عدم حضور وکیل بدون اعلام عذر موجه ، در مرجع قضایی برای متهم وکیل تعیین می شود .
تعیین وکیل تسخیری برای طفل
جرایم جزئی نیازی به وکیل نیست : در جرایم تعزیری درجه هفت و هشت ، ولی یا سرپرست قانونی طفل یا نوجوان می تواند خود از وی دفاع و یا وکیل تعیین نماید . نوجوان خود نیز می تواند دفاع کند .
5 .غیر علنی بودن تحقیقات :در بند 7 پیمان حقوق کودک در کلیه مراحل دادرسی حریم طفل کاملا باید محفوظ بماند دو بند ماده 8 از مجموعه حداقل قواعد استاندارد سازمان ملل برای دادرسی ویژه اطفال ، به منظور اجتناب از آسیب رساندن به ایشان در نتیجه تبلیغات بی مورد یا فرآِند برچسب زدن اتهام تاکید گردیده و به اصل ممنوعیت انتشار هویت آنان از هر گونه طریق ، اشاره شده است .
ماده 413 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 92 : در دادگاه اطفال و نوجوانان ، والدین ، اولیاء یا سرپرست طفل و نوجوان ، وکیل مدافع ، شاکی ، اشخاصی که نظر آنان در تحقیقات مقدماتی جلب شده ، شهود مطلعان و مددکار اجتماعی سازمان بهزیستی حاضر می شوند . حضور اشخاص دیگر در جلسه رسیدگی با موافقت دادگاه بلا مانع است .
که درماده 225 قانون آیین دادرسی 1378 ممنوعیت مطلق وجود داشت اصل را بر غیر علنی بودن گذاشته بود .که در ماده 413 این امر دچار ابهام است حضور اشخاص دیگر با موافقت دادگاه بلامانع است ؟!
6.حضوری بودن رای : ماده 414 ق .آ.د.ک 92 - هرگاه مصلحت طفل موضوع تبصره 1 ماده 304 این قانون اقتضا کند ممکن است تمام یا قسمتی از دادرسی در غیاب او به عمل آید . رای دادگاه در هر صورت حضوری است .
نکته مهم اینکه در دادرسی اطفال قانون گذار یک مرحله از مراحل دادرسی یعنی واخواهی را دادرسی اطفال حذف کرده است که با توجه به اصل عدالت و منصفانه بودن دادرسی گاها دیده میشود که از این امر عدول شده است .
محسن افشارنسب
پایان
